ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 2، اردیبهشت 1404 ، شماره پی در پی 108

بررسی تطبیقی تصویر ابلیس در منطق‌الطیر عطار و تفسیر ابوالفتوح رازی

صفحه (1 - 18)
میترا بهرامی (نویسنده مسئول)، ناصر کاظم خانلو
تاریخ دریافت مقاله : تیر 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مهر 1403

چکیده

زمینه و هدف: یکی از محوریترین مضامین در کتب صوفیه و تفاسیر فارسی، موضوع ابلیس و چگونگی داستان اوست، هریک از شاعران و نویسندگان درخصوص تصویر ابلیس که از خلقت آدم(ع) شروع و با هبوط وی به کره خاکی همراه شده، برداشتها و تفاسیر گوناگونی عرضه کرده اند. در این پژوهش تأویلات شخصی عطار و ابوالفتوح رازی را از داستان ابلیس مورد تحلیل و بررسی قرار داده و وجوه اشتراک و افتراق آنها را در مورد بخشهای مختلف داستان نشان داده ایم.

روشها: این پژوهش با روش تطبیقی و توصیفی- تحلیلی کوشیده است به بررسی موضوع ‌تصویر ابلیس‌در منطق الطیر عطار نیشابوری و تفسیر ابوالفتوح رازی بپردازد. گردآوری داده ها در این جستار از طریق فعالیت کتابخانه ای صورت گرفته است.

یافته ها: داستان ابلیس به عنوان یک موضوع مهم قرآنی در تمامی آثار ادبی و تفاسیر فارسی راه یافته و هریک از شاعران و نویسندگان درخصوص تصویر ابلیس که از عهد خلقت آدم(ع) شروع و با هبوط وی به کرۀ خاکی همراه شده برداشتها و تفاسیر گوناگونی عرضه کرده اند. تصویر ابلیس در متون عرفانی بسیار برجسته و چشمگیر است و نحوۀ برخوردِ مفسّران در رویارویی با مسألۀ ابلیس تقریبا صورتی واحد دارد و با شرح و بسط بیان شده است.

نتیجه گیری: نتایج تحقیق نشان میدهد که نظر عطار در خصوص عنصر ابلیس، علت عدم سجده و موضوعات دیگر با ابوالفتوح رازی اختلاف دارد، ابوالفتوح رازی ابلیس را از نوع جنیان معرفی میکند، اما عطار درمورد نوع خلقت ابلیس سخنی نمیآورد. ابوالفتوح رازی معتقد است ابلیس همیشه کافر بوده اما این کفر را پنهان می‌کرده است و عبادت وی از روی نفاق بوده است. عطار علت کفر ابلیس را باخبرشدن وی از راز خلقت الهی و چگونگی تعلق روح (گنج) به تن حضرت آدم(ع) میداند.

کلمات کلیدی
ابلیس , قرآن کریم , منطق الطیر , روض الجنان , ابوالفتوح رازی

• قرآن مجید
• ابن عربی( 1385) تفلیس تلبیس التعیس، ترجمۀ گل بابا سعیدی، تهران، نشر امید، ص: 24
• اشکوری،محمد بن علی(1373)تفسیر شریف لاهیجی،تهران، دفتر نشر داد، ج1: 33
• بایرناس، جان( 1385) تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ص: 729
• بستانی، محمود (1384)؛ پژوهشی در جلوه های هنری داستانهای قرآن؛ ترجمۀ موسی دانش، چاپ سوم، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، ص: 26
• پورالخاص، شکرالله؛ بهروز مهری( 1397) سیر دگرگونی دیدگاه عطار نیشابوری نسبت به ابلیس، دو فصلنامۀ پژوهشهای عرفانی، دورۀ 1، شمارۀ 1، صص 23-48
• پورجوادی، نصرالله( 1364) ابلیس دو رو، نشریه معارف، دوره دوم ، شمارۀ یک، صص 153-165
• پورنامداریان، تقی( 1394) دیدار با سیمرغ، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ص: 158
• حسینی، محمّد (1382)؛ ریخت شناسی قصّه های قرآن؛ چاپ اول، تهران: انتشارات ققنوس، ص: 88-89
• خرمشاهی، بهاء الدین( 1377) دانشنامه قرآن پژوهی، تهران، نشر دوستان، ص: 116
• رازی، ابوالفتوح ( 1408،1366ه ق)،روض‌الجِنان و روح‌الجَنان فی تفسیر القرآن؛ تفسیر ابوالفتوح رازی؛ به تصحیح محمد مهدی ناصح و محمد جعفر یا حقی ،نشر بنیاد پژوهشهای اسلامی(نرم افزار جامع التفاسیر)
• ژرفا (حسینی)، سیّد ابولاقاسم (1377)؛ مبانی هنری قصّه های قرآن؛ چاپ اول، انتشارات پارسایان، ص: 132
• سجادی، سید جعفر(1379) فرهنگ معارف اسلام، تهران، انتشارات کومش، ص: 145
• عزیزی، مدبر( 1372) ورطه های سقوط دامها و شگردهای شیطان، نشریه تربیت، سال نهم، شماره 81 ، صص 16-19
• عطار، فرید الدین محمد بن ابراهیم نیشابوری( 1393) منطق‌الطیر، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمد رضا شفیعی کدکنی ،تهران، انتشارات سخن، ص:
• عیوضی، رشید( 1351) ابلیس و شیاطین در مدارک اسلامی، نشریه زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، شماره 101؛ صص 51-72
• قرشی، سید علی اکبر( 1361) قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ص: 127
• کاشانی، فتح الله بن شکرالله(1336)منهج الصادقین فی الزام المخالفین،تهران ،اسلامیه، ص: 155
• محمدی رحیمی، فاطمه( 1386) حضور شیطان در زندگی انسان، نشریه قرآن و حدیث بینات، سال چهاردهم، شماره 55؛ صص 183-197